Instrumentos medievais de vento
 |
| Albogue (esquerda) e texoletas (dereita) |
Nome. Albogue.
Familia. Vento madeira.
Como é? É un tubo de madeira a cuxos extremos insérense dous pavillóns de corno,
un máis grande que o outro; o maior serve de amplificador do son mentres
que o pequeno serve para albergar unha cana na que se practicou unha
incisión para convertela no órgano de son como lengüeta simple. No tubo
fanse varios buracos (habitualmente, tres enriba e un abaixo) que
modifican a altura da melodía.
Como soa? Soprando a través dunha dobre lengüeta e abrindo e pechando os burratos que están no tubo.
Historia. Este instrumento aparece en diferentes culturas e, aínda que hai autores
e estudiosos que son partidarios da súa orixe asiática, é probable que,
como en tantos outros casos, a aparición e difusión do seu uso sexa
practicamente simultánea en diferentes rexións do planeta. En España
existen diversos tipos de albogues documentados (País Vasco, Navarra,
Castela, Madrid, Andalucía) e hai noticias acerca do seu uso noutros
países como Marrocos, Grecia, India, Gran Bretaña (o pibcorn galés ou
escocés), Rusia, Finlandia e ata algunhas rexións de América do Sur.
A palabra albogue parece derivar do árabe (a súa tradución sería "a
trompeta"). Nalgunhas pezas obsérvase un asa baixo as canas para
suxeitar mellor o instrumento; exemplos diso pódense ver na Colexiata de
Touro (nun instrumento dun só tubo) e nas Cantigas de Santa María
(cunha peza de dúas canas).
Documentado na cantiga 330 das Cantigas de Santa María.
Documentado na cantiga 330 das Cantigas de Santa María.
Audición:
 |
| Añafil |
Familia. Vento metal.
Como é? Unha longa trompeta recta (1,60 m de lonxitude. O
añafil é un aerófono formado por un tubo recto de metal que se ensancha
desde a embocadura ata a saída do aire, co que se consegue unha adecuada
resonancia.
Como soa? O
seu son prodúcese mediante a vibración dos beizos do intérprete na parte
denominada boquilla, peza con forma de pequeno embude, como sucede na
trompeta
Historia. Colle o seu nome do árabe, citado no Arcipreste de Hita. Instrumentos de caracter heráldico e militar,
que normalmente se tocaban xunto a timbais. Temos numerosos
exemplos iconográficos nas cantigas, onde se pode observar como un mesmo
interprete tañía dous trompas á vez.
No século XVI cúrvase o longo tubo, para facelas máis manexables cando
se desfila con elas ou se monta dacabalo. Podemos ver un exemplo do seu
uso no enterro de Carlos V en 1558, en Bruxelas. Este modelo permanecerá
en uso durante todo o Renacemento e Barroco, ata que no XVIII
engádenselle as chaves,e no XIX os pistones.
Documentado na cantiga 320 das Cantigas de Santa María.
Documentado na cantiga 320 das Cantigas de Santa María.
Audición:
 |
| Chirimías |
Nome. Chirimía.
Familia. Vento madeira.
Como é? Especie de oboe de maiores dimensións moi usado nos desfiles e
actos relevantes. Ten sete buratos. Tubo lixeiramente cónico e dobre lengüeta, acabado nun pavillón moi pronunciado.
Como soa? A cana introducíase na boca ata o apoio labial, deste xeito, o
son resultaba ríxido, ao xeito dun fol. A chirimía produce sons cheos de moita tristeza. Algúns o describen como un "choro".
Historia. Nome que provén do francés chalemelle, e este, á súa
vez, do grego, calamos . Noutros documentos aparece como bombarda, que
é como se coñecía á chirimía no reino de Aragón. Utilizado profusamente na
música de rúa, procesións, cortexos, recepcións, danzas, etc pola
potencia do seu son.
Coñeceu o seu máximo esplendor durante os séculos XV e XVI. A partir deses séculos foi substituída paulatinamente polo oboe.
Foi un instrumento levado a América e aínda hoxe está presente no folclore de moitos países americanos.
Documentada na cantiga 360 das Cantigas de Santa María.
Unha chirimía reconstruída.
Foi un instrumento levado a América e aínda hoxe está presente no folclore de moitos países americanos.
Documentada na cantiga 360 das Cantigas de Santa María.
Unha chirimía reconstruída.
Audición:
 |
| Cornamusa |
Familia. Vento madeira.
Como é? É un tipo de gaita medieval que consiste nun odre ou pelello onde se almacena o aire,
unha boquilla para introducilo, e os tubos do clarinete, máis
exactamente un tubo melódico e dous bordóns ou roncóns.
Como soa? Aerófono de lengüetas (simples e dobres). O seu sopro é indirecto e o
seu son é constante grazas a un odre de coiro que almacena o aire.
Historia. Parece que o termo gótico
gaits (cabra) é a orixe do nome deste instrumento, que xeralmente se
confecciona a partir dunha pel dese animal. A orixe do instrumento parece
atoparse nas terras de Asia Menor ou na India. Cara ao ano 400 a.
C. en Grecia, Aristófanes cita nas súas obras un antigo tipo de gaita.
Historiadores romanos citan un instrumento denominado morna utricularis,
do que parece que era un consumado intérprete o emperador Nerón. No
ocaso do Imperio Romano o instrumento caeu nun absoluto esquecemento, e
parece que na Idade Media espertou dese letargo, ou foi reinventada como
aseguran algúns investigadores. Ata finais do século XIII, as
gaitas que atopamos representadas carecen de bordóns (tubo longo que
produce a nota pedal). Pero a partir desa data vánselle incluíndo cada
vez máis, ata chegar a modelos de tres e máis tubos de acompañamento
harmónico. É un instrumento que pronto foi recluído na música folclórica e popular.Aparece na Cantiga nº 280, como un instrumento cun tubo melódico (o punteiro) e un bordonciño, ambos insertados na parte frontal do instrumento. Documentada polo Arcipreste e Fernan Ruiz. O nome de cornamusa é influencia francesa, e chámalla así no reino de Aragón.
Documentado na cantiga 350 das Cantigas de Santa María.
Unha reconstrución moderna dunha cornamusa.
Audición:
 |
| Cornetas |
Nome. Corneta
Familia. Vento madeira.
Como é? O seu tubo é de madeira, e ten buracos como as
frautas de pico e chirimías. A boquilla adoitaba facerse de corno ou de
madeira, e o corpo de madeira forrada dunha fina capa de coiro, ten unha
característica forma curva que nos recorda a súa orixe orgánica. O seu nome provén de corno, corno, xa que efectivamente en principio
construíanse a partir das hastas de distintos animais.
Como soa? É un instrumento híbrido, xa que se sopra a través de boquilla, como na
maioría dos metais, pero o seu tubo é de madeira, e ten buracos como as
frautas de pico e chirimías. Soa ao soprar pola boquiña e tapar ou destapar os buratos. Séose tocar de pé.
Historia. Antiquísimo instrumento do que xa
temos noticias no Antigo Testamento.
A finais do século XV aparece no entanto un instrumento cunhas
características organolóxicas e tímbricas moi precisas, chamado Zink nos
paises anglosaxóns, cornetto en Italia e corneta en España, usado
regularmente desde 1500 a 1650 en agrupacións de ministriles de toda
Europa, ben como instrumento solista superius, ben para dobrar ou
adornar as voces de soprano e contralto.
É
instrumento virtuoso onde os haxa, e durante anos mediuse co violín en
públicos concursos para determinar cal dos dous podía facer maior número
de filigranas e coloraturas en menos tempo... Case sempre gañaba o
violín, o que finalmente determinou aos compositores a deixar de pensar
neste instrumento para as súas composicións.Na segunda metade do XVIII
desaparece completamente das orquestras.
Documentada na cantiga 270 das Cantigas de Santa María
Audición:
 |
| Exabebas |
Nome. Exabeba, ajabeba, xabeba ou frauta traveseira.
Familia. Vento madeira
Como é? Construída habitualmente con cana, o que permitía aproveitar un dos
seus nós como 'tapón,
Como soa? Consistente nunha frauta que se toca de forma oblicua
Historia. Utilizadas desde o século XII, pero moito
menos populares que as de pico consecuencia da súa maior dificultade de
execución.
En España coñeceulla durante moitos anos co nome de exabeba, do árabe sababa
A axabeba é a denominación coa que, desde o século XII, empeza a ser coñecida en territorios occidentais a frauta traveseira. Aínda que a súa orixe etimolóxica é árabe (arabebbah), en realidade chegou a Europa a través do imperio bizantino desde onde pasou a territorios germánicos polo que, durante moito tempo, tamén foi coñecida como fistula germánica para diferenciala da fistula anglina (frauta vertical e de pico); nas fontes literarias hispánicas óptase pola simplicidad e fálase de axabeba (travesera) ou de frauta (de pico). Parece ser, pois, que o seu uso pronto quedou relegado a ámbitos árabes, sobre todo logo da conquista dos territorios dominados por estes.
E iso, sen prexuízo de que desde o século XV, estivésese desenvolvendo a partir da fístula germánica a frauta travesera, como instrumento autóctono de Europa, que calaría moi fondo na música culta.
Fóra do ámbiro arabesco foi utilizada con finalidade militar xunto co tambor, algo que se mantivo ata a Idade Moderna.
Documentado na cantiga 240 das Cantigas de Santa María.
En España coñeceulla durante moitos anos co nome de exabeba, do árabe sababa
A axabeba é a denominación coa que, desde o século XII, empeza a ser coñecida en territorios occidentais a frauta traveseira. Aínda que a súa orixe etimolóxica é árabe (arabebbah), en realidade chegou a Europa a través do imperio bizantino desde onde pasou a territorios germánicos polo que, durante moito tempo, tamén foi coñecida como fistula germánica para diferenciala da fistula anglina (frauta vertical e de pico); nas fontes literarias hispánicas óptase pola simplicidad e fálase de axabeba (travesera) ou de frauta (de pico). Parece ser, pois, que o seu uso pronto quedou relegado a ámbitos árabes, sobre todo logo da conquista dos territorios dominados por estes.
E iso, sen prexuízo de que desde o século XV, estivésese desenvolvendo a partir da fístula germánica a frauta travesera, como instrumento autóctono de Europa, que calaría moi fondo na música culta.
Fóra do ámbiro arabesco foi utilizada con finalidade militar xunto co tambor, algo que se mantivo ata a Idade Moderna.
Documentado na cantiga 240 das Cantigas de Santa María.
Audición:
 |
| Frauta de pico e tambor |
Nome. Frauta de pico ou frauta doce (así chamada polo seu doce son).
Familia. Vento madeira
Como é? A frauta de pico está constituída por un tubo de
madeira, máis ou menos longo segundo a afinación do instrumento, en cuxo
extremo superior atópase a emboca dura ou pico. No tubo contiña máis de tres buratos.
Como soa? Na Idade Media era normal, como se testemuña nas reproducións das Cantigas de Santa María de Afonso X "O Sabio", que un mesmo intérprete a tocase xunto cun tamboril, modo de execución que perdura no noso folclore; neste caso a frauta constaba de 3 ou 4 buracos, para poder ser tocada cunha soa man.
Como soa? Na Idade Media era normal, como se testemuña nas reproducións das Cantigas de Santa María de Afonso X "O Sabio", que un mesmo intérprete a tocase xunto cun tamboril, modo de execución que perdura no noso folclore; neste caso a frauta constaba de 3 ou 4 buracos, para poder ser tocada cunha soa man.
Historia. Era de uso común
entre xograres e trobadores na época medieval.
Durante todo o Renacemento e ata o Barroco é instrumento principal en toda Europa, tal vez polo seu baixo custo, tal vez pola súa facilidade de execución, tal vez polo seu timbre agradable e versatil, tal vez por todas ou por ningunha destas causas, existe un fantástico repertorio para este instrumento que vai do popular e sinxelo ata o máis culto e sofisticado.
Curiosidades. No "Pórtico da Gloria" da Catedral de Santiago de Compostela, na arquivolta dos 24 anciáns tocando instrumentos, non aparece ningún tipo de instrumento de vento.
Documentado na cantiga 370 das Cantigas de Santa María.
Durante todo o Renacemento e ata o Barroco é instrumento principal en toda Europa, tal vez polo seu baixo custo, tal vez pola súa facilidade de execución, tal vez polo seu timbre agradable e versatil, tal vez por todas ou por ningunha destas causas, existe un fantástico repertorio para este instrumento que vai do popular e sinxelo ata o máis culto e sofisticado.
Curiosidades. No "Pórtico da Gloria" da Catedral de Santiago de Compostela, na arquivolta dos 24 anciáns tocando instrumentos, non aparece ningún tipo de instrumento de vento.
Documentado na cantiga 370 das Cantigas de Santa María.
Audición:
 |
| Launeddas |
Nome. Launedda.
Familia. Vento madeira.Como é? É parecido ao alboque (instrumento de vento composto dun tubo cónico, no que se sopra a través dunha dobre lengüeta) pero con tres tubos cilíndricos. Os tubos son de distinta lonxitude. O maior pode medir de 50 a 100 cm e vai atado ao tubo mediano. O tubo máis pequeno vai solto; pero introdúcense os tres ao mesmo tempo na boca. A Launeddas trátase dun aerófono pertencente ao grupo dos clarinetes. Está formado por tres clarinetes fabricados con cana de Castela. As lengüetas de cada un destes están talladas sobre outra peza do mesmo tipo de cana a cal insérese no tubo melódico e adhírese a este con cera de abellas.
Como soa? Cada tubo da launeddas cumpre unha función específica. Dous deles posúen 5 buracos de dixitación, os cales permiten cambiar a altura dos sons que produce o instrumento e así formar unha melodía. O terceiro tubo non ten orificios de dixitación, senón que produce unha soa nota que funciona como baixo continuo.
Historia. O emprego da launeddas está comprobado dene a prehistoria ata os nosos días. Instrumentos do mesmo tipo, que utilizan técnicas similares, están presentes en toda a costa mediterránea.
Documentado na cantiga 60 das Cantigas de Santa María.
É un instrumento que está, actualmente, moi presente na cultura popular da illa de Sardeña (Italia).Documentado na cantiga 60 das Cantigas de Santa María.
Audición:
 |
| Órgano portativo |
Nome. Órgano portativo ou de man.
Familia. Vento
Como é? Órgano portativo (do latín portare, "levar") era o suficientemente
pequeno como para poder suspendelo do pescozo cunha correa ou cadea. É un organo pequeno cos seus tubos e as súas teclas. Tamén ten un fol para suministrar o aire.
Como soa? O seu timbre
era moi agudo debido á cortedad dos seus tubos. O
organista accionaba o teclado coa man dereita, mentres coa esquerda
insuflaba o vento grazas a un fol pequeno situado na parte traseira. Tocábase sentado apoiado sobre os xeonllos ou de pé.
Historia. A máis antiga reprodución dun órgano portativo atópase nun capitel do
mosteiro románico de Santa María la Real de Nieva, en Segovia. Órgano
portativo ou de man, moi usado desde o século XII.
Moi usado desde o século XII. Utilizáronse ata ben entrado o
século XV en procesións relixiosas e música da rúa. Os órganos portativos aparecen utilizados a maior parte das veces por un seglar que toca de pé, e algunhas veces sentado. Nalgúns casos ao organista caracterízaselle claramente como un trobador ou como un rei ou nobre músico. Todo isto lévanos a supor que o órgano portativo puido estar asociado principalmente á música profana, polo menos na Alta Idade Media. Parece que a miúdo o organista cantaba mentres tocaba o portativo: observemos que, dos doce anxos que aparecen na arquivolta que enmarca a Epifanía de Jacques Perut na Catedral de Pamplona (s.XIV), o que tañe o portativo é o que presenta unha actitude máis clara de estar cantando. Represéntase con frecuencia o órgano portativo tocado por un anxo, normalmente xunto a outros anxos que tocan outros instrumentos. É o caso da arquivolta da Epifanía da catedral.
O uso do órgano portativo chegou ao seu declive durante o século XV, seguramente debido á crecente importancia da polifonía que o pequeno instrumento xa non era capaz de abordar.
Documentado na cantiga 200 das Cantigas de Santa María.
Unha reconstrución moderna dun órgano portativo medieval.
Audición:
